Tuig

mastmakerij de Vries LemmerADe mast-, blok en boommakerij van De Vries zit sinds 1850 in Lemmer. Na het overlijden van de eigenaar Siebold de Vries neemt zijn weduwe Rinsje Ages de Vries in 1889 het bedrijf over. Zij drijft het bedrijf, samen met haar zonen, tot 1905, wanneer haar zoon Jan Siebold het bedrijf over neemt. Hij vestigt zich in 1927 in Amsterdam. Helaas is slechts een deel van het bedrijfsarchief van de Lemster vestiging bewaard gebleven. Wel zijn er talloze kladjes met berekeningen van mast, giek, bokkepoten enzovoorts maar die zijn niet van een naam of datum voorzien. Hard bewijs dat de rondhouten bij De Vries zijn gekocht is er niet, maar als voorbeeld een kladje van de kosten om een schip te tuigen.
De Vries gebruikt verschillende soorten hout voor de rondhouten. Zo spreken de kladjes in verschillende spellingen bijvoorbeeld over Riega of Riga Grenen of Greinen, van Amerikaans grenen of een ‘Duitsche den’. De giek wordt van ‘Vuuren’ gemaakt.
Scheepmaker Van Os uit Yerseke schrijft aan ‘Mejufvrouw’ de Vries: ‘Wil uw zoo goed zijn volgens onderstaande Maat een Riga Greine Mast te laten maken zoo spoedig mogelijk svp. Vierkant in de koker lang 6 voet, van bovenkant kooker tot Nummer 31,2 voet, top lang 8 voet, volle lengte 45 voet. Dik op het Nummer 5 3/4 top 1 1/2’ ….
Naast de rondhouten levert De Vries ook allerlei beslag, blokken, pompen, vlaggestokken, stagen en vallen.

De buurman van de mastenmaker is zeilmakerij De Vries. De start van het bedrijf is niet helemaal duidelijk, maar waarschijnlijk is het begonnen met Pieter Sikkes de Vries, die waarschijnlijk de zeilmakerij, waar hij als zeilmakersknecht werkt, rond 1860 overneemt. Het bedrijf bestaat nog steeds, de archieven liggen in Tresoar, het Fries archief in Leeuwarden.
De snij- en bestekboeken van De Vries laten opdrachtgevers uit heel Nederland zien, niet alleen van binnenvaartschepen, maar ook van zeeschepen en vissersschepen. Rond 1910 heeft de zeilmakerij zeven man personeel in dienst.
Het bestek (zie de transcriptie in het kader) geeft de afmetingen van de drie zeilen, een grootzeil van 76 m2, een grote fok van 25 m2 en een middelkleine fok.
Door de banen op een bepaalde manier schuin te snijden komt de vorm in het zeil. Dat afsnijden, of gilling, geeft de zeilmaker voor elke baan op in zestienden van een el (ongeveer 42 mm). Bij het aan elkaar zetten worden de banen ingenaaid waardoor ruimte in het zeil wordt gecreëerd, de bolling van het zeil. Daar komt de ervaring van de zeilmaker natuurlijk om de hoek kijken, het geheim van de smid. Tegenwoordig doen computerprogramma’s het rekenwerk. Zie Bestek zeilen verklaard.
De Aeolus is nu 2,40 meter langer dan in 1903, na de verlenging in 1930, met een grootzeil van ongeveer 90 m2 en een fok van 30 m2, de zelfde verhoudingen alleen wat groter.

Carldoek (ook wel karreldoek, karldoek of carreldoek) is zeildoek gemaakt van gehekelde hennep (karl)
Gilling, gelding of geer: inname of ronding van het zeil of een enkel kleed (bron: Binnenvaarttaal)
kleed: een volle breedte; een baan is een kleed minus zoom, inslag en gilling.

Transcriptie van het bestek van de zeilen van de Albertha

September 1903

Nieuw geleverd de zeilen op het nieuwe tjalkscheepje van A.J. Wisman van Heerenveen en gebouwd op de werf van Gebr. de Boer te Lemmer schip groot plm 50 ton.

Een nieuw zeil voor diep 12 3/16 el agter 17 1/8 el

onder 15 3/8 el op 12 3/8 kleed. Boven 4 kleed.

Bovengilling 15/16, 8/16, 4/16, 2/16 el Voorgilling

1 3/16, 1 5/16, 1 6/16, 1 7/16, 1 8/16, 1 9/16, 1 10/16, 1 11/16, 10/16 el.

Ondergilling No. 1 4/16, 2 2/16, 3 regt, 4 1/16, 5 3/16, 6 5/16,

7 7/16, 8 10/16, 9 13/16, 10 17/16, 11 21/16, 12 29/16, 13 18/16 el.

Groot 184 el Holl. zeildoek BBM

(aantekening hierbij: Dit zeil was toen het in de naden was 1/2 el te breed van onderen.)

Een nieuwe stagvok voor diep 14 1/8 el, agter 13 1/4 el,

onder 7 1/8 el op 6 5/8 kleed. Voorgilling 1/2 kleed 1 el,

dan 2 2/16 el, 2 4/16, 2 6/16, 2 8/16, 2 16/16, 1 11/16 el

Ondergilling No. 1 14/14, 2 7/14, 4 3/16, 4 1/16, 5 2/16, 6 4/16,

7 7/16, 8 5/16

Groot … el Holl. zeildoek BBH

Een nieuwe middelkleine fok voor diep 15 el, agter

12 1/2 el, onder 5 1/8 el of 4 5/8 kleed Voorgilling

3 1/4, 3 3/16, 3 5/16, 3 7/16, 2 24/16 el.

Ondergilling No. 1 16/16, 2 9/16, 3 5/16. 4 2/16, 5 regt.

Groot 40 el Rooddraads Carldoek

Met nieuwe zeilkleden en vokhuik